Antik Attaleia’nın Roma Dönemi agorası içine inşa edilen ve 16. yüzyılda camiye dönüştürülen bir kilise Anadolu’daki Erken Bizans Mimarlığı açısından büyük önem taşımaktadır. Popüler
adı ile Kesik Minare olarak anılan yapı kullanıldığı evrelere çok farklı biçimlerde, Erken Bizans
Dönemi’nde örneğin Panhagia Kilisesi, Osmanlı Dönemi’nde ise en yaygın şekilde Cumanın
Camii olarak adlandırılmıştır. Kullanıldığı uzun süreçteki farklı evrelerde değişiklik ve onarımlar
geçiren yapı 19. yüzyıl sonundaki büyük yangın sonrası terk edilmiştir. Kentin bilinen en büyük
kilisesi olup, araştırmacılar tarafından “Anadolu Bizans mimarlığının benzersiz bir örneği” olarak tanımlanan ve ilk evresi MS 5.-6. yüzyıllara tarihlenen çok evreli yapı neredeyse tamamen
Hellenistik ve Roma Dönemi yapılarından devşirilen yapı malzemesi ve sütun gövdesi, kapı
çerçeveleri, arşitravlar gibi yapı donanımı ile inşa edilmiştir. Yapının Erken Bizans Dönemi’nde
kullanılan donanımları arasında özellikle paye başlıkları öne çıkmaktadır. Mimarlık tarihinde benzeri bulunmayan paye başlıklarının tamamı Roma Dönemi arşitrav bloklarından oluşturulmuştur.
Bu süreçte uzun yüzleri kesilerek kısaltılan ve yaklaşık kare formu kazandırılan blokların Roma
Dönemi’nde şekillenen faskialı ve bezekli yüzeyleri tamamen korunmuş, yüzlerden birindeki iki
faskia sarmaşık, asma dalı ve örgü motifleri ile donatılmıştır. Erken Bizans Dönemi’nde kesilen
yüzler de Antik Dönem yüzlerini taklit eder şekilde bezenmiş ve iki faskiasına anılan motifler ve
madalyonlar işlenmiştir. Erken Bizans Dönemi’nde işlenen yüzler ile birlikte dikey yüzeylerinin
tamamında bezek içeren başlıklara teknik ve bezeksel açıdan Bizans mimarisinde benzeri bulunmayan bir görünüş kazandırılmıştır. Başlıkların haç formlu paye kollarında kullanılmaları yüzlerden birinin paye içinde kalmasına, dolayısıyla da blokların üç yönden görünmelerine yol açmıştır.
Başlıklar ön ve arka yüzlerinde Roma Dönemi, yan yüzlerde ise Erken Bizans Dönemi işçiliğini
yansıtacak şekilde kullanılmışlardır. Ön ve yan yüz faskiaları üzerine işlenen sarmaşık, asma dalı
ve örgü motifleri yanında yan yüzlerin bazıları üzerine işlenen madalyonlar ile Antik Dönem arşitravı izlenimi yok edilmeye çalışılmıştır. Haç formlu payelerin yapının üçüncü evresinde inşa edilen
kubbe nedeniyle güçlendirilmeleri, başlıkların yan yüzlerinin bu dönem itibarı ile kapanmasına ve
sadece ön yüzlerinin görülebilmesine yol açmıştır. Sonraki dönemde gerçekleştirilen onarımlar
sırasında özgün konumu dışında kullanılan ya da yapının geçirdiği yangın nedeniyle ön yüzleri de
tahrip olan bazı başlıklar 19. yüzyıl sonunda tamamen gözden kaybolmuşlardır. Tahribat nedeni
ile çok sayıda paye başlığının günümüze ulaşmadığı yapının haç formlu payelerinin galeri katında kullanılan beş blok 2017 yılı itibarı ile başlayan restorasyon çalışmaları sırasında tekrar gün
yüzüne çıkarılmıştır. Bu çalışmada ilk kez ele alınan bu önemli başlıklar Roma ve Erken Bizans
Dönemi’ndeki konumları yanında gösterdikleri işçilik, bezek düzeni ve stil açısından kapsamlı
olarak değerlendirilmektedir.
A church built in the Roman agora of ancient Attaleia and converted into a mosque in the 16th century has great importance for the Early Byzantine Architecture in Anatolia. The building, which is popularly known as Kesik Minaret, had many names during its lifetime, for example Panhagia Church in the Early Byzantine Period and most commonly the Cumanm Mosque in the Ottoman Period. The building, which underwent changes and repairs in different phases during the long period of use, was abandoned after a big fire at the end of the 19th century. The multi-phase building which is the largest known church in the city was described by researchers as "a unique example of Anatolian Byzantine architecture". The first phase of the building is dated to the 5th or 6th century AD and was constructed with materials almost entirely re-used from the Ilellenistic and Roman era buildings and building elements such as columns, lintels, and architraves. Amongst the architectural elements in the Early Byzantine Period of the building. the pier capitals particularly stand out. All of these pier capitals, which are unique in the history of architecture, were formed from architrave blocks of the Roman Period. In this process. the fasciated and decorated surfaces of the original Roman Period blocks were shortened by cutting and forming the long faces in to near square shapes. The Roman period faces were completely preserved and one of the faces was decorated with ivy, vine branches or knitting motifs on the fascias.The faces cut in the Early Byzantine Period were also decorated in a way imitating the faces of the Ancient Period and the motifs mentioned above together with medallions were engraved on the two fascias.Together with the faces produced in the Early Byzantine Period, the capitals containing decoration on all of their vertical surfaces were given a unique appearance in Byzantine architecture in terms of technique and decoration. The use of the capitals in the cross-shaped pier arms caused one of the faces to remain in the pier and thus the blocks can be seen from three directions. The capitals were used to reflect the Roman Period on the front and back, with workmanship of the Early Byzantine Period on the side. In addition to the ivy, vine branch and plaiting motifs on the front and side fascias, the impressions on the architrave of the Ancient Period had been masked by medallions engraved on some of the side faces. The cross-shaped piers were strengthened following the construction of the dome in the third phase of the building. which caused the side faces of the capitals to be closed and only the front faces to be seen. During the repairs carried out in the following period, some capitals were removed from their original locations or front faces of some capitals were damaged and completely disappeared due to the fire at the end of the 19th century. Five blocks used on the gallery floor among the cross-shaped piers of the building, where many pier capitals had not survived due to the destruction were unearthed again during the restoration work started in 2017. These important capitals, discussed for the first time in this study are evaluated comprehensively in terms of workmanship. ornamentation and style, as well as their positions in the Roman and Early Byzantine Periods.
